Umowa przekazania gospodarstwa rolnego a prawo do zachowku

Na wstępie należy stwierdzić, iż umowa przekazania gospodarstwa rolnego jest niezwykle istotna z punktu widzenia procesu zmian generacji w rolnictwie.

Problematyka tej umowy została przedstawiona w trzech ustawach, aczkolwiek dwie z nich już nie obowiązują.

I tak, art. 43 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin stanowił, iż gospodarstwo rolne mogło być przekazane tylko jednemu następcy lub następcy i jego małżonkowi. Umowa pisemna sporządzana była przez naczelnika gminy, nie miała ona zatem formy aktu notarialnego. Ustawa ta obowiązywała od 1 stycznia 1978 r. do 31 grudnia 1982 r.

Kolejnym aktem prawnym regulującym przedmiotowe zagadnienie była ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin. Ustawa ta obowiązywała od 1 stycznia 1983 r. do 31 grudnia 1990 r. Pewne novum stanowiła możliwość przekazania gospodarstwa nie jednemu, a kilku następcom. Dla skuteczności umowy wymagany był akt notarialny.

I wreszcie, obowiązująca od 1 stycznia 1991 r. po dzień dzisiejszy ? ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. Rozdział 7 tego aktu prawnego zawiera tytuł ?Umowa z następcą? (art. 84-91). Przez umowę z następcą, rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. Ponadto umowa z następcą może zawierać inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa rolnego na następcę. Umowa z następcą, a także umowa w celu wykonania umowy z następcą (przenosząca własność gospodarstwa rolnego na następcę), powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Problematyka umowy przekazania gospodarstwa rolnego

Problematyka umowy przekazania gospodarstwa rolnego rodzi wiele pytań w kontekście instytucji zachowku, uregulowanej w art. 991 i nast. kodeksu cywilnego. By rozłożyć rozważania na czynniki pierwsze, należy wpierw zachowek zdefiniować. Otóż, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni ? dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach ? połowa wartości tego udziału (zachowek).

Zgodnie z dyspozycją art. 993 kodeksu cywilnego, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, darowizny (za wyjątkiem drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych albo dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku) oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Warto w tym miejscu przełożyć kwestię nabycia gospodarstwa rolnego w drodze umowy przekazania gospodarstwa rolnego, patrząc przez pryzmat roszczeń, które wobec nabywcy mogą wysuwać potencjalni współspadkobiercy.

W uchwale z dnia 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91, Izba Cywilna Sądu Najwyższego wyraziła pogląd, zgodnie z którym wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie art. 51 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku.

Kolejne ciekawy pogląd to uchwała Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2012 r. (III CZP 29/12), zgodnie z którym przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego na podstawie umowy przewidzianej w art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin.
Reasumując, dorobek orzecznictwa daje asumpt do stwierdzenia, iż umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy nie jest umową tożsamą z umową darowizny. Tym samym, następca rolnika, który w tej drodze stał się właścicielem gospodarstwa rolnego, zostaje zwolniony z obowiązku rozliczenia się z pozostałymi spadkobiercami (roszczenie z tytułu zachowku).

Blog, Prawo rolne, Prawo spadkowe

Tagi: Art. 991 k.c., Art. 993 k.c.